دولت الکترونیک و خط‌مشی امنیت و تسهیل تجارت فرامرزی

از ديدگاه طرفداران تجارت بين المللي گسترش مبادلات خارجي يک راهبرد توسعه اقتصادي محسوب مي‌شود. در ادبيات بازرگاني بين الملل اين رويکرد را سياست برون گرا يا گرايش صادراتي مي نامند. ارزيابي هاي اقتصادي نشان مي دهد که اين استراتژي در اکثر موارد موفق تر از ساير راهبردها بوده است. پيروان جهاني شدن نيز امروزه بر همين ديدگاه پاي مي فشارند و تجارت آزاد را راهي مناسب براي توسعه کشورها مي دانند.
در سویی دیگر و در بسیاری از کشورها نیزدولت در راستای هدف خود بسندگی اقتصادی سیاستها و تدابیری را بکار برده اند که راه را برواردات بسته و مبادلات خارجی را محدود ساخته است. از این دیدگاه برخی از سیاستمداران تجارت آزاد را با قدرت سیاسی و استقلال اقتصادی کشورها ناهمسو دانسته اند و برخی از موانع تجاری مانند دریافت عوارض یا تعرفه گمرکی در سده های گذشته بوسیله دولتها ایجاد شده اند(حقیقی،1384).
ﺍﻣﺮﻭﺯﻩ تمامی ﻛﺸــﻮﺭﻫﺎ به شکل گسترده ای ﺑﺎ پدیده جهانی شدن و ﺍﻗﺘﺼﺎﺩ ﺟﻬﺎﻧﻲ عجین ﺷــﺪﻩ ﺍﻧﺪ ﻛﻪ نتیجه آن افزایش ﺟﺎﺑﺠﺎﻳﻲ ﺍﻓﺮﺍﺩ، ﻛﺎﻻﻫﺎ، ﺳــﺮﻣﺎﻳﻪ، ﺍﻃﻼﻋﺎﺕ ﻭ ﻓﻨﺎﻭﺭﻱ ﺍﺳــﺖ. ﺍﻳﻦ امر ﻓﺮﺻﺖ ﻫﺎﻳﻲ ﺭﺍ ﺑﺮﺍﻱ ﺭﺷﺪ و توسعه ﺍﻗﺘﺼﺎﺩﻱ ﻓﺮﺍﻫﻢ ﺁﻭﺭﺩﻩ ﻭ ﺍﺯ ﻃﺮﻳﻖ بهبود و گسترش ﺗﺠﺎﺭﺕ ﺑﻴﻦ ﺍﻟﻤﻠﻠﻲ ﺑﺎﻋﺚ ﺗﻮﺳﻌﻪ ﺍﻳﻦ ﻛﺸﻮﺭ ها ﺷﺪﻩ ﺍﺳﺖ.
از مهمترين نتایج جهاني شدن، توسعه رقابت در سطح بين‌المللي در حوزه اقتصاد است. جهانی شدن موجب تغییر و تحولات بسیاری در زمینه‌های مختلف اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی و سیاسی در عرصه بین‌المللی شده و برای بسیاری از کشورها چالش های عدیده ای را ایجاد کرده است به طوری که بی‌تردیداصلی ترین و مهمترین وجه تمایز اقتصاد نوین و سنتی پدیده جهانی شدن می باشد.ﻛﻪ کشورها می بایست ﺑﺎﺍﻳﻦ ﭼﺎﻟﺶ ﻫﺎ ﻭ ﺗﻬﺪﻳﺪﺍﺕ ﻛﻨﺎﺭ ﺁﻳﻨﺪ.
از طرفی فناوری اطلاعات اشکال جدید تصمیم گیری را تسهیل و توانایی دولت را جهت مقابله با مشکلات تقویت می کند و از آنجا که بخش زیادی از ستاده های دولت ، اطلاعات محور است فناوری اطلاعات نقش مهمی در کارایی خدمات ایفا می نماید. در رابطه با کاربردهای دولت الکترونیک بحث مخاطبان دولت مطرح است و کارگزاران بخش عمومی در صددند با استقرار دولت الکترونیک تعامل دولت با شهروندان ، تعامل دولت باشرکت ها ، تعامل دولت با کارکنان و تعامل سطوح مختلف ساختار حکومت را به شکلی متفاوت از الگوی سنتی و متناسب با الزامات عصر اطلاعات برقرار کنند. در مجموع میتوان گفت که دولت الکترونیک کارگزاران بخش عمومی را قادر میسازد تا از طریق فناوری اطلاعات به ویژه اینترنت ، خدمات و اطلاعات عمومی را در تمام ایام هفته و در هر ساعتی که شهروندان تقاضا کنند ، در دسترس آنان قرار دهد و از این طریق گامی اساسی در راستای اصلاحات و خدمت دهی مناسب ، سریع و آسان به شهروندان بردارد .

از دولت الکترونیک تعاریف مختلفی ارائه شده است که برخی از مهمترین آنها به شرح زیر است :
- دولت الکترونیک عبارت است از ارائه خدمات و اطلاعات دولتی از طریق اینترنت و یا سایر رسانه های الکترونیکی که در این صورت سیستم های ارائه خدمات و اطلاعات به عکس ساختار های سنتی غیر سلسله مراتبی ، غیر خطی و دو طرفه است و بیست و چهار ساعته در همه روزهای هفته به ارائه خدمات بر خط ( Online ) می پردازد (وست ، 2004) .
- دولت الکترونیک عبارت است از روش های مختلفی که مدیران دولتی از طریق اینترنت ، پست الکترو نیکی ، ویدئو کنفرانس ، اینترنت و سایر روش های دیجیتالی با شهروندان ارتباط برقرار می کنند ( کرایدو و رامیلو ، 2003) .
- دولت الکترونیک بر اساس تعریف لولینگ ( 2001) به معنای استفاده دولت از شبکه گسترده جهانی با هدف ارائه خدمات برخط به شهروندان و برقراری امکان تعامل الکترونیکی شهروندان با سازمان ها در سطوح مختلف دولت است (برن و رابینز ، 2003 ) .
- دولت الکترونیک به فعالیت نهاد های دولتی در فضای مجازی بدون محدودیت های زمانی ، سلسله مراتبی و فضا اشاره دارد ( وینتار ، 2001 ) .
(یعقوبی،1394)

بررسی مفاهیم و مقوله های مرتبط با دولت الکترونیک
پنجره واحد تجارت فرامرزی
پنجره واحد یکی از مفاهیم پرکاربرد در حوزه تجارت بین الملل می باشد. پنجره واحد تجارت فرامرزی با هدف حذف شیوه های زائد، اجتناب از دوباره کاری، جلوگیری از اصراف ناکارآمد منابع و بدون توجه به تقسیمات داخلی دولت، تمامی سازمان های دولتی همجوار، جامعه تجاری و موسسات مرتبط را زیر یک چتر واحد گرد آورده و برنامه های کنترلی خود را از طریق چشم‌های فعالان اقتصادی و دیدگاه های تمامی سازمان‌های همجوار و جامعه تجاری اجرا می نماید. ایجاد پنجره واحد در برگیرنده انجام فرآیندهای عملیاتی گوناگون و مبادله اطلاعات گسترده در بستر برنامه‌های پیشرفته مبتنی بر فناوری اطلاعات و اینترنت می باشد. در واقع پنجره واحد متشکل از یک سری سازمان ها و موسسات تخصصی می باشد که بصورت مجازی دور هم جمع و هماهنگ شده اند تا مجرای واحدی را برای ارائه خدمت به مشتریان ایجاد کنند به اشتراک گذاری اطلاعات در پنجره واحد و یکپارچگی رویه‌های بین سازمانی از اصول اساسی پنجره واحد می باشد.
مدیریت ریسک هوشمند
از نقطه نظر دولت ها و سایر ذینفعان، مزایای مورد انتظار مدیریت ریسک شامل ایجاد تعادل بهینه بین کنترل گمرکی و تسهیل تجارت، تمرکز بیشتر بر روی محموله های پر خطر، تسهیل جریان کالا و مسافر، افزایش و بهبود انطباق با قوانین و مقررات، کاهش زمان هدر رفته، کاهش هزینه های تعاملی و ایجاد فضای مانور بیشتر برای تجارت، هماهنگی روز افزون بین گمرک و تجارت و تهیه زیرساختهای کارآمد برای جمع آوری درآمدهای گمرکی می باشد. بطور خلاصه می‌توان گفت سازمانهایی که مدیریت ریسک را بطور موثر بکار می گیرند در دستیابی به اهداف و کاهش هزینه های خود موفق عمل می کنند.بکارگیری مدیریت ریسک هوشمند مستلزم استفاده دقیق از داده های یکپارچه بین سازمانی و نیز بین المللی بوده که امکان ارزیابی و مدیریت هوشمند ریسک را بصورت پویا و داینامیک فراهم آورد.
حسابرسی پس از ترخیص
برنامه حسابرسی پس از ترخیص به معنی اعمال کنترل گمرکی مبتنی بر حسابرسی، بعد از ترخیص کالا از گمرک می باشد. هدف از حسابرسی، بررسی دقت و صحت اظهارنامه های تسلیمی از طریق تجزیه و تحلیل داده های تجاری متعلق به فعالان اقتصادی، سوابق موجود در سیستم های گمرکی و اسناد و مدارک مرتبط می باشد.برنامه حسابرسی پس از ترخیص ارتباط تنگاتنگ با مدیریت ریسک هوشمند محور و برنامه فعالان مجاز اقتصادی دارد . بکارگیری تکنیک های حسابرسی پس از ترخیص هم به نفع گمرک و هم به نفع جامعه تجاری می‌باشد. این تکنیک ها به گمرک کمک می کند تا با محافظت از درآمدهای خود، بهبود سازگاری فعالان اقتصادی با الزامات مورد نظر وکشف و شناسائی مغایرت های احتمالی و ممانعت از تقلب، کارائی کنترل های خود را افزایش دهد(اندرسون،رازمریتا ، زینر ،2007).
فعالان مجاز اقتصادی
ایجاد روابط مشترک ساختارمند بین گمرک و تاجران قابل اعتماد در مواجهه با چالش هائی نظیر رشد فزاینده حجم تجارت و افزایش نیازهای امنیتی، از یکسو برای دولت ها سودمند بوده و از سوی دیگر شرایط رقابتی شدن هرچه بیشتر تجارت رافراهم می نماید. در طول دهه گذشته برنامه های خاصی مانند انطباق با قوانین گمرکی و فعالان اقتصادی مجاز به این منظور بوجود آمده و فصل جدیدی را در روابط بین گمرک و جامعه تجاری باز نموده است که بکارگیری سیستم های هوشمند و به اشتراک گذاری داده های یکپارچه درسطح ملی و فرامرزی از شروط لازم جهت اجرای اثربخش این امرمی باشد.
یکپارچگی اطلاعات تجارت فرامرزی
ایجاد یکپارچگی بین بخش های مختلف و سازمان‌های ارائه دهنده خدمات یک امر ضروری می باشد. لزوم بکارگیری معیارهای مناسبی جهت اطمینان از صحت و یکپارچگی داده‌ها بسیار حیاتی می باشد. علاوه بر این بمنظور اتخاذ تصمیمات مناسب و کلان و ایجاد انعطاف و تسریع در عملیات با رویکرد کاهش موازی کاری‌های غیر ضروری و با هدف کاهش هزینه ها، انجام این کار مهم با ایجاد یکپارچگی اطلاعات تجارت فرامرزی امکانپذیر می باشد.
همکاری بین سازمانی
همکاری بین سازمانی رویکردی براساس همکاری و هماهنگی میان ادارت سازمانهای متفاوت در مرز (سطح ملی) و همچنین میان ادارات مرکزی و استانی سازمانها می باشد. این مهم مستلزم تبادل و به اشتراک گذاری داده های سازمانهای مرتبط می باشد. همکاری کامل سازمانها با گمرک، لزوم اجتناب از رقابت کاذب در بین سازمانها وارتباط موثر گمرک و سازمانهای حاکمیتی تجارت فرامرزی در بستر فن آوری اطلاعات بسیار ضروری می باشد.
همکاری‌بین‌المللی
همکاری بین المللی، همکاری میان سازمانهای کشورهای متفاوت، در سطح بین المللی یا دو جانبه، منطقه‌ای و محلی می باشد. این همکاری باید بر بهبود عملکردهای روزانه متمرکز شود و به منظور تسهیل سازی جابجایی های بین مرزی به شکل قانونی و طیف وسیعی از تبادل اطلاعات تا حل چالشهای عملی همگن را در بر بگیرد. طی این همکاری جلساتی میان کشورهای همسایه در سطوح ملی و استانی صورت می گیرد تا بر سر موضوعاتی از قبیل ساعتهای کاری ایستگاههای مرزی، همکاری نیروهای مرزی در هر دو طرف مرز، آغاز عملیاتها و بازرسی های مشترک و ایجاد ادارات ارتباطی مشترک به منظور بهبود ارتباط و تبادل اطلاعات بحث نمایند. بواسطه همکاری چند ملیتی و منطقه ای، اطلاعات آسانتر مبادله می شود و چارچوب های آموزشی منظم برپا می‌شود.
فرهنگ سازی
توسعه و اجرای چارچوبی توانمندسازی به همراه فرهنگ سازی مناسب در گمرک سبب افزایش توانمندی‌های گمرک و اتخاذ تصمیم های مؤثر در ارتباط با نظارت بر تجارت فرامرزی در تمامی سطوح سازمان می‌گردد. توسعه و اجرای چارچوب و برنامه نظارت هوشمند و مبتنی بر پردازش اطلاعات به همراه فرهنگ سازی مناسب، سبب اتخاذ تصمیمات مناسب و مؤثر برای مقابله با ریسک های موجود در تمام سطوح و ابعاد سازمان می گردد. لزوم تغییر نگرش نیروی انسانی متناسب با سیستم ها، اجتناب از بخشی نگری، فرهنگ سازی همکاری بین سازمانها از ضروریات نظارت موثر بر تجارت می باشد.
شناسه یکتای فعالان اقتصادی
بکارگیری شناسه یکتای فعالان اقتصادی موجب یکپارچگی بانک اطلاعاتی ذینفعان می شود. اقدامات مرتبط با بهبود سیاستگذاری کارت بازرگانی، جلوگیری از کارتهای بازرگانی اجاره ای جلوگیری از اظهار با نام های دیگر، جلوگیری از فرار مالیاتی از اهم اقدامات و دستاووردهای بکارگیری شناسه یکتای فعالان اقتصادی می‌باشد.
شناسه یکتای کالا
شناسه یکتای محموله یا یک سیستم ممیزی و پیگیری برای مطابقت اطلاعات محموله با زنجیره تامین بین‌المللی می باشد. بکارگیری کدهای بین المللی، یکپارچگی کدهای یکتا با یکدیگر و نیز یکپارچگی با کدهای یکتای کشورهای طرف تجاری در این امر بسیار ضروری است. بکارگیری مؤثر شناسه تشخیص تعرفه (TSC)، ارزش گذاری بر مبنای اظهار کالا و تطابق با TSC وارتباط کدینگ با سیستم هماهنگ شده کالا (HS) نیازمند بکارگیری موثر شناسه یکتای کالا می باشد.
شفافیت اطلاعات اقتصادی
شفافیت برنامه‏ها از ﻣﻬﻢ ﺗﺮین ﻋﻮاﻣﻞ زﻣﻴﻨﻪ ای و ﺑﺴﺘﺮﺳﺎز در ﺣﻮزة خط‏مشی گذاری نظارت بر تجارت فرامرزی می باشد. برای بررسی دقیق مبانی نظارت بر تجارت فرامرزی توجه به شفافیت ضروری است. گمرک با انجام ثبات و شفافیت در الزامات و مقررات و تضمین دسترسی جامعه تجاری به تصمیم گیران گمرکی می‌تواند اعتماد جامعه تجاری را جلب کند. سازگاری قوانین با سیاستهای اقتصادی تجاری، سازگاری قوانین داخل با کنوانسیونهای بین المللی، لزوم روشن و شفاف بودن برنامه‏ها و شفافیت اطلاعات تجاری فرامرزی با انتشار روزانه آمار و اطلاعات تجاری بسیار ضروری می باشد.
یکپارچگی و ائتلاف
یکپارچگی و ائتلاف و نیز همکاری و مشارکت بین گمرک و سایر سازمان ها و موسسات درگیر در تجارت فرامرزی منجر به تشکیل پنجره واحد ملی می‌گردد. این مشارکت همچنین در سطح بین الملل نیز می تواند به منظور تسهیل و روان سازی تجارت و جریان داده‏های تجاری صورت پذیرد. داده‏های مرتبط به تعاملات تجاری در سطح بین الملل توسط کشور صادر کننده کالا ایجاد می گردد که می تواند در راستای افزایش ظرفیت های کنترلی کشورهای مرتبط مورد استفاده قرار گیرند. اتخاذ سیاست گذاری متناسب با کشورهای طرف تجاری، اتخاذ سیاست گذاری متناسب با سازمانهای بین المللی و هماهنگی سیاست گذاری با سایر سازمانها، کشورهای همجوارو سازمانهای بین المللی از ابعاد مهم این امر می باشد.
نهاد های بین المللی
توجه به جریانهای بین المللی در نظارت بر تجارت فرامرزی از اهمیت بالایی برخوردار است. لزوم ارائه تسهیلات براساس قوانین بین المللی، اجرای توصیه های سازمان جهانی گمرک، توجه به تحریم، رعایت پروتکل و کنوانسیون‌های بین المللی از جمله کنوانسیون تجدید نظر شده کیوتو، بهبود کریدورهای بین المللی و بکارگیری مدل داد های استاندارد و الگوهای جهانی در تجارت در نظارت مطلوب بر فرایند تجارت فرامرزی بسیار حیاتی است.
نهاد نظارت بر تجارت فرامرزی
مطابق نظر تمامی مصاحبه شوندگان گمرک بعنوان نهاد اصلی نظارت بر تجارت فرامرزی بوده و با توجه به جایگاه آن در زنجیره تامین تجارت فرامرزی در اکثر کشورهای جهان نقش حیاتی را در این امر ایفا می نماید. لذا بهبود و تثبیت جایگاه گمرک در نظارت بر تجارت فرامرزی بسیار ضروری می باشد و تصمیم نهایی نظارتی می بایست توسط گمرک اتخاذ شود. گمرک در اجرای این وظیفه خطیر می بایست به پرورش محیط همکاری و تعامل، ایجاد فضای مشارکت کلیه ذینفعان، پرورش محیط تعامل با ذینفعان داخلی همت گمارد که استفاده از ظرفیتهای بستر دولت الکترونیک در امر بسیار حیاتی می باشد . نظارت گمرک بر تجارت فرامرزی می بایست بصورت برنامه ریزی شده و هدفمند صورت پذیرد.
استاندارد سازی
هماهنگی تسهیل و استاندارد سازی داده‏های مورد استفاده در تجارت بین المللی، یک نیاز ضروری در زنجیره تامین تجارت فرامرزی است. استانداردسازی در تسهیل تجارت، فرآیند توسعه فرمتهای مورد پذیرش بین‌المللی برای روالها و رویه‌ها، اسناد و اطلاعات است که موجب همکاری و هماهنگی مطلوب سازمانهای درگیر تجارت بوده و امکان به اشتراک گذاری موثر داده ها را فراهم می نماید.
مهندسی مجدد فرایندها
کاهش دادن اقدامات و رویه های سنتی، وقفه ها و هزینه های غیرضروری را برای تاجران و مسافران قانونمند خود به حداقل می رساند. گمرک می بایست ضمن بازبینی در استراتژی ها و تاکتیک های خود، با مهندسی مجدد منابع خود را بر روی حوزه های اصلی متمرکز نموده و برنامه‏های متنوعی را متناسب با محیط عملیات خود شکل داده اند.برنامه هایی که با چارچوب پیشرفت های حوزه فن آوری اطلاعات متناسب باشد.
مدیریت هماهنگ مرزی
مدیریت هماهنگ مرزی مبیّن تلاش های جهانی برای روان سازی و ساده سازی سیستم‏های مدیریت مرزی و رویه های مورد استفاده می‌باشد. مدیریت هماهنگ مرزی برای گمرک نشان می دهد که کارایی و اثربخشی چگونه می تواند از طریق هماهنگی های بیشتر بین سازمان های مرزی از طریق توسعه سیاسی و فعالیت های عملکردی هم به صورت بومی و هم بین المللی تعیین شود. از دیدگاههای مختلف مدیریت هماهنگ مرزی به عنوان طرحی برای بهبود عبور کالا از مرزهای مشترک با به اشتراک گذاری داده و اطلاعات در نظر گرفته شده اند.
نظارت اطلاعات محور
گستردگی حجم اطلاعات، تغييرات پی در پی در قوانين و مقررات داخلی، تحولات و چالش‌های جديد در شرايط و مقررات نوين بين المللی، و بالاخره حجم فزاينده تجارت بين المللی و پيچيدگی آنها، همگی دست به دست هم داده و نظارت بر تجارت فرامرزی را تحت تأثير قرارداده است. بدیهی است در چنین شرایط به منظور بهبود اجرای برنامه‏های مدرن نظارت بر تجارت فرامرزی از جمله پنجره واحد تجارت فرامرزی، مدیریت ریسک، حسابرسی پس از ترخیص و فعالان اقتصادی نظارت ها ی مبتنی بر اطلاعات و داده کاوی بسیار ضروری می باشد.
هوشمند سازی
هوشمند سازی بعنوان نقطه مطلوب نظارت بر تجارت فرامرزی می توان ضمن مهار تجارت فرامرزی غیرقانونی، ﻓﻌﺎﻟﻴﺘﻬﺎي اﻗﺘﺼﺎدي ﻏﻴﺮ رﺳﻤﻲ را ﺑﻪ ﺳﻤﺖ ﻓﻌﺎﻟﻴﺘﻬﺎي اﻗﺘﺼﺎدي رﺳﻤﻲ ﻫﺪاﻳﺖ ﻛﺮده که نه تنها موجب ارتقا سطح و افزایش میزان تولید داخلی کشور شده بلکه به نحو چشمگیری اشتغال را نیز بهبود می بخشد. اصطلاح هوشمندسازی امکان فراهم نمودن خدمات مطلوب در نقطه مطلوب را فراهم نموده و تمرکز نظارتی را صرفا بر نقاط مورد نیاز معطوف می نماید. منطقی کردن تعرفه ها با هوشمندی اطلاعاتی امکان پذیر می باشد. از الزامات هوشمند سازی بازخوردگیری اطلاعاتی از سطح عرضه و فروش برای برنامه ریزی نظارتی مناسب و هوشمند می باشد (بعیدی،1397).